یزد

یَزد مرکز استان یزد و شهرستان یزد و یکی از کلانشهرهای ایران است. یزد به عنوان نخستین شهر خشت خام جهان معروف است و به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران و بیست‌ودومین اثر تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده. شهر یزد یکی از قطب‌های پزشکی و فرهنگی ایران به‌شمار می‌آید و نخستین صندوق امانات جهان ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده‌است. اوج آبادانی یزد، از سدهٔ «هشتم هجری» به بعد بوده و اتابکان یزد از مهم‌ترین عوامل پیشرفت این شهر در سده‌های گذشته به‌شمار می‌روند. بافت تاریخی شهر یزد در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۵۰۰۰، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. یزد به عنوان شهر بادگیرها، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، شهر دوچرخه‌ها، شهر شیرینی، شهر قنات و قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب نیز معروف است.

واژهٔ یزد، در لغت به معنای سپند و پاک بوده و وجه‌تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.

واژه‌هایی که در مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از:

الف: ایز - ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای

ک: کت – کتروا - کته – کث – کثه – که – کهثه

گ: گث – گبست

د: دارالسیاده – دارالشیعه – دارالمؤمنین - دارالعلم - دارالعباده

ی: یزجی – یزد – یزدان شهر - یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس

واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه است.

ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تألیف شده، نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تأیید نموده که معنی شهر کوچک است، زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس (خویدک کنونی) که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است.

اصطخری دربارهٔ یزد می‌گوید: «کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب و در عین حال واجد آسایش و تنعم شهرهای بزرگ است». واژه یزد نامی است باستانی، که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» دارد، با مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و … که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم، با یکی از این نام‌ها یعنی یشت خوانده شده‌است.

بعد از آمدن اسلام و گرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد، زیرا علاء الدوله کالیجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا در آن جا به عبادت بپردازد.

استان یزد از سرزمین‌های کهن و تاریخی ایران زمین است.

ابن حوقل در کتاب «ایران فی صورة الارض» دربارهٔ یزد می‌نویسد: «از مهم‌ترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان «کثه» است و آن حومه یزد و ابرقویه می‌باشد… اما کثه که حومه یزد است، شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد «باب ایزد» و دیگری در مسجد «باب‌المسجد» که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تأمین می‌شود…»

در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون اردکان را به ساسانیان میبد را به سلیمان، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابرکوه را به ابراهیم نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی به‌دست آمده از دره‌های شیرکوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفال‌های منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره عیلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهرسازی باستانی و… نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی (مهریز و خویدک)، (یزد)، (رستاق و میبد) و (اردکان) متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی (ری – کرمان) و (پارس – خراسان) قرار داشت، جزء سرزمین‌های دوردست مادها شمرده‌اند.

احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد: «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد، چون به ناحیهٔ یزد رسید، زندانیان را در چاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند».

برخی از جغرافی‌نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول، ساسانی نسبت می‌دهند که وجه تسمیهٔ یزد در ارتباط با نام وی و واژه «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است.

بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی خراسان چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین مبارک داشت و دستور داد در آن‌جا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.

چون بهرام گور درگذشت یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو دِه در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجومرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».

زمانی که انوشیروان به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از مدائن به یزد فرستاد و در آن‌جا ساختمان‌های زیادی ساخت.

در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. همچنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.

پس از انوشیروان، خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد.

توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.

اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن‌الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.

رکن الدین سام نخستین امیر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه‍.ق جای خود را به برادر کوچکش عزالدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه‍. ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه‍. ق حکومت به ابومنصور اسفه‌سالار مشهور به قطب‌الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره قطب‌الدین، مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه مغول مصون داشت. با مرگ قطب‌الدین در سال ۶۲۶ ه‍. ق پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه‍. ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه‍.ق)، طفی شاه (متوفی ۶۷۰)، علاءالدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی‌احترامی او به فرستاده غازان خان، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به سیستان شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست امیر مبارزالدین برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.

مردم یزد به زبان فارسی رایج با لهجه یزدی سخن می‌گویند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستان‌های مختلف محسوس است. «زرتشتیان» در میان خود به زبان بهدینی (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می‌گویند

بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعهٔ دوازده‌امامی هستند همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند و همین‌طور تعداد زیادی از بهائیان نیز در یزد ساکن می‌باشند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می‌باشند.

در داخل و اطراف شهر یزد، زیارتگاه‌های مختلفی برای زرتشتیان به چشم می‌خورد که در هر ماه یا فصل، مراسم‌های ویژهٔ پیروان این دین در آن‌ها برگزار می‌شود. از آن جمله می‌توان به جشن سده اشاره کرد که یکی از مراسم معروف و عمومی زرتشتیان است و هرساله در روز دهم بهمن‌ماه، هم‌زمان با مناطق دیگر ایران، در یزد برگزار می‌شود. لازم است ذکر شود تا قبل از انقلاب، جمعیت یهودیان یزد ۶۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شد که ایشان دارای چند کنیسه و قصابی مخصوص و شهرک‌ها و محله‌های یهودی‌نشین بودند. شغل اکثر مردان یهودی، تجارت و هم چنین پیشه زنان یهودی دستفروشی بود. چنان‌که اولین بانک استان یزد و جنوب شرق کشور در زمان قاجار به دست یک تاجر یهودی ساخته شده و اکنون در محله لب خندق (میدان خان) قرار دارد. یهودیان یزد تقریباً همگی بعد از انقلاب به کشور اسرائیل مهاجرت کردند همچنین اقلیت کوچکی از ارامنه هم در شهر یزد حضور دارند.

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهرستان یزد در مجموع ۵۸۲٬۶۸۲ نفر است که این تعداد در ۱۶۸٬۵۲۸ خانوار زندگی می‌کنند که از این جمعیت ۲۹۷٬۵۴۶ مرد و ۲۸۵٬۱۳۶ نفر زن هستند. در این شهرستان ۴۸۴٬۱۶۷ نفر جمعیت شهری و ۴۲٬۰۰۹ نفر جمعیت روستایی اعلام شده‌است.

شهرستان یزد در دره‌ای خشک و پهناور بین کوه‌های شیرکوه و خرانق، در ۱۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۰ درجه و ۵۴ دقیقه درازای خاوری و ۴۶ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۱۵ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی واقع شده‌است. این شهرستان از سوی شمال به شهرستان‌های میبد و اشکذر از خاور به شهرستان‌های اردکان و بافق، از باختر به استان اصفهان و از جنوب به شهرستان تفت، ابرکوه و مهریز محدود می‌شود. میانگین بلندی شهرستان یزد از سطح دریا ۱۲۰۰ متر است.

قرار گرفتن در بخش مرکزی فلات ایران در برگیرنده نامناسب‌ترین عوامل طبیعی چیره بر فلات مرکزی ایران نیز است. بارش اندک همراه با تبخیر شدید، دور بودن از دریا، نزدیکی با کویر خشک و پهناور نمک، رطوبت نسبی کم همراه با گرمای بسیار، از عواملی هستند، که یزد را به گونه یکی از خشک‌ترین مناطق ایران درآورده است. گذشته از آن، در این منطقه نوسان شدید درجه حرارت نیز وجود دارد. از نظر مختصات جغرافیایی نقطهٔ مرکزی ایران (ساعت مارکار) در این شهر قرار دارد.

شهر یزد به دلیل معماری تاریخی ارزشمند و بافت سنتی دست نخورده‌اش به عنوان اولین و تنهاترین شهر ایران در ۱۸ تیرماه سال ۱۳۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بناها و مکان‌های تاریخی : باغ دولت‌آباد چهارمنار، مجموعه باغ خان

بازارهای تاریخی : بازار خان، بازارچه پنجه علی، بازار قیصریه، بازار علاقبندی، بازار کاشی‌گری، بازار چیت سازی، بازار مسجد ملااسماعیل، بازار افشار، بازار حاجی قنبر، بازار محمد علی خان، بازار جعفرخان، بازار صدری (شاهزاده فاضل)، بازار دروازه مهریز، بازار مسگری، بازار نخود بریزی، باغ مشیرالممالک، حمام خان بافقی

میدان‌ها و لَـرد های تاریخی : میدان خان، میدان بعثت، میدان قلعه، میدان امیرچقماق، میدان وقت و ساعت، لَـرد آسیاب، لَـرد باجوردی، لَـرد تازیان، لَـرد خواجه خضر، لَـرد فهادان، لَـرد کیوان، لَـرد گودال مصلی، لَـرد کوچه میرقطب، لَـرد مشیر

مساجد تاریخی و معروف : مسجد جامع یزد، مسجد امیرچقماق، مسجد سرریگ، مسجد ملااسماعیل، مسجد شاه طهماسب، مسجد فرط، مسجد حظیره، مسجد میر خضر شاه چهار منار، مسجد بیاق خان، مسجد اهرستان، مسجد شاه یحیی (قلعه کهنه)، مسجد بزرگ پشت باغ

در محلات تاریخی یزد، در حدود ۳۰ مسجد دیگر را نیز می‌توان نام برد، که در مقیاس کوچکتر، نقش «مساجد محله‌ای» را ایفا می‌کنند.

هتل‌های یزد : هتل داد، هتل عمارت مالمیر، هتل صفاییه، هتل باغ مشیرالممالک، هتل ارگ جدید، هتل فهادان، هتل مهر، هتل لب خندق، هتل خوان دوحد، هتل فیروزه، هتل ادیب الممالک، هتل سنتی پارس، مهمانسرای جهانگردی یزد

صنایع یزد

-نساجی فرش

-نساجی پارچه‌های طرح دار و ساده

-فولاد

-معادن آهن، زغال‌سنگ و سنگ

-کارخانه‌های کابل و فیبر نوری

-کارخانجات کاشی

-کارنجات صنایع غذایی

-صنعت طلاسازی

با وجود این صنایع حدود ۵۳ درصد از مصرف برق در تعرفه صنعتی استفاده می‌شود که از نظر رتبه‌بندی کشوری نیز پنجمین استان صنعتی کشور شناخته می‌شود که با داشتن بیش از سه هزار واحد صنعتی، در فهرست شهرهای دارای آلودگی بالای کشور ایران قرار دارد.

برخی از شرکت‌ها و کارخانجات مهم شهر یزد به شرح زیر است:

    کارخانه یزدباف

کارخانجات یزدباف (سهامی عام) در سال ۱۳۳۵ در شهر تاریخی یزد در زمینی به مساحت ۱۲۰ هزار متر مربع برای ایجاد کارخانجات ریسندگی، بافندگی، چاپ و تکمیل انواع پارچه‌های پنبه‌ای تأسیس گردید. در حال حاضر شرکت یزدباف با سرمایه ثبت شده ۳۶٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال و بیش از ۷۵۰۰ سهامدار در زمینی به مساحت ۲۷۰٬۰۰۰ متر مربع با مجموعه‌ای از مدرن‌ترین ماشین آلات اروپایی و دانش فنی روز در کنار تلاش شبانه‌روزی بیش از ۱۴۰۰ پرسنل متخصص و سخت کوش خود و با استفاده از بهترین مواد اولیه، تولیدکننده انواع پارچه‌های پنبه‌ای و الیاف مصنوعی و مخلوط آن‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کارخانجات نساجی خاورمیانه مطرح می‌باشد.

    کابل‌های شهید قندی

در آبان ماه سال ۱۳۶۳ با هدف تولید انواع کابل‌های مخابراتی، توسعه ارتباطات و ایجاد تحول در شبکه عظیم مخابراتی کشور، تحت پوشش وزارت پست و تلگراف و تلفن وقت در شهر یزد درزمینی به وسعت یک میلیون مترمربع و با زیربنایی معادل دویست هزار مترمربع همگام باآخرین فناوری روزجهان و به عنوان پدیده‌ای نو درعرصه تولید کابل‌های مخابراتی تأسیس گردید.

فعالیتهای شرکت:

- تولیدکننده انواع کابل‌های مخابراتی نوری، مسی و ترکیبی

- تنها تولیدکننده پانلهای خورشیدی در کشور

-امکان‌سنجی، طراحی، مشاوره و آموزش در زمینه‌های پروژه‌های مخابراتی

-تولیدکننده کابل‌های خاص برای مصارف گاز، نفت، پتروشیمی، راه‌آهن، مترو و کنترل ترافیک و…

-انجام پروژه‌های خدمات فنی و مهندسی

    فولاد آلیاژی ایران

فولاد آلیاژی ایران از پیشرفته‌ترین و بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انواع فولاد آلیاژی و مخصوص در ایران و خاورمیانه و یکی از مدرن‌ترین کارخانجات فولاد آلیاژی دنیا با ظرفیت تولید سالیانه ۱۴۰٬۰۰۰ تن در فاز اول و ۲۰۰٬۰۰۰ تن در فاز دوم می‌باشد که در سال ۱۳۷۸ به بهره‌برداری رسید. کارخانجات فولاد سازی، نورد مقاطع سنگین، نورد مقاطع سبک، عملیات حرارتی و تکمیل کاری این شرکت، مجهز به پیشرفتهترین تجهیزات و برخوردار از بالاترین سطح دانش فنی روز دنیا، امکان تولید فولادهای آلیاژی و مخصوص را با بهترین کیفیت و منطبق با استانداردهای بین‌المللی میسر ساخته‌است. محصولات این شرکت در صنایع نفت و پتروشیمی، ابزارسازی، ساخت لوازم پزشکی و جراحی، صنایع خودرو سازی، ماشین‌سازی و سایر صنایع کاربرد وسیع دارد.

    گروه پیشگامان کویر

- سال تأسیس: ۱۳۷۵

- حوزه اصلی فعالیت: فناوری اطلاعات و ارتباطات

- حوزه‌های توسعه‌ای: بانکداری، بیمه، حمل و نقل هوایی و ریلی، فیبر نوری زیر دریایی و…

- اشتغال ایجاد شده: اشتغال مستقیم نزدیک به ۴۰۰ نفر و غیر مستقیم: بیش از ۱۵۰۰ نفر

- تعداد شرکت‌ها: در حال حاضر ۲۶ شرکت

- مدل اقتصادی: اقتصاد تعاونی

- خدمات اصلی: سرمایه‌گذاری در حوزه ICT

- خدمات فرعی: انواع نرم‌افزارهای تحت وب به سفارش مشتری، خدمات سامانه بازشناسی با امواج رادیویی، سیستم‌های هوشمند، ویدئو کنفرانس، سرورهای امنیتی و کلیه سرویس‌های ارزش افزوده

- گستره جغرافیایی فعالیت: نمایندگی مستقیم در استان‌های کرمان، اصفهان، قزوین، فارس، بوشهر، خراسان بزرگ، هرمزگان و در کشورهای کانادا، امارات، مالزی.

    گروه ستاره کویر

فرش ستاره کویر یزد، اولین شرکت گروه ستاره کویر یزد می‌باشد. شرکت‌های این گروه به تولید الیاف رنگی، نخ اکرلیک و پلی پروپیلن و بافت فرش ماشینی اشتغال دارند. فرش ستاره کویر یزد و فرش خاطره کویر یزد شرکت‌های بافندگی فرش ماشینی در این گروه هستند.

فرش ستاره کویر یزد که در سال ۱۳۶۰ تأسیس شد از ابتدای فعالیت همواره در سطح اول بازار فرش ماشینی کشور قرار داشته‌است. در تداوم فعالیت‌های گروه، توسعه شرکت ستاره کویر در شرکت فرش خاطره کویر ادامه یافت. خاطره کویر که از مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین دستگاه‌های بافندگی فرش ماشینی بهره می‌برد، در سال ۱۳۷۵ تأسیس شد.

    نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه

وجود نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه در این استان باعث رونق بخش صنعت و زیرساخت‌های این استان به ویژه در شبکه سراسری برق می‌شود.

منبع